۱۰ سنت فرهنگی که فقط ایرانی ها دارند

هر کشوری آداب و رسوم و سنت های ویژه خود را دارد  ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست، عاداتی هرچند کوچک که نسل به نسل منتقل می شوند. در این مطلب می خواهیم برخی سنت های فرهنگی ایران را به شما معرفی کنیم که شاید براتان جالب باشد بدانید تنها مختص کشور ما هستند و انجام دادن آن از دید گردشگران خارجی بسیار عجیب و غریب به نظر می رسد، اما انجام این سنت ها از بچگی جزوی از زندگی عادی ما شده است.  برای آشنایی با سنت های فرهنگی ایران با الی گشت همراه شوید.

دود دادن اسپند
همیشه شنیده ایم که اسپند چشم بد را از ما دور می کند و اغلب مادرها این کار را برای فرزندانشان انجام می دهند. اسپند اصالتا گیاه بومی آسیا است و در خاورمیانه و قسمت ‌هایی از آسیای جنوبی، بخصوص هند و پاکستان رشد می ‌کند. شاید جالب باشد بدانید در ترکیه هم از اسپند استفاده می کنند اما نه اینگونه آن ها کپسول‌ های خشک شده اسپند را برای محافظت از چشم بد در خانه ‌ها و داخل ماشین ‌های خود آویزان می ‌کنند. مراکشی ها نیز برای محافظت از جن اسپند را به کار می برند.

بشکن زدن

بشکن زدن یکی از سنت های فرهنگی ایران است که معولا در جشن ها، عروسی ها و یا هر زمان شادی دیگری اتفاق می افتد. بشکن زدن انواع مختلفی دارد و مهارتی است که از کودکی برای یادگرفتنش تلاش زیادی انجام می گیرد. این انواع مختلف صداهای متنوعی تولید می کنند در کل به هر صدایی ک با انگشتان دست تولید شود بشکن زدن گفته می شود. ساده ترین شیوه آن زدن بشکن با استفاده از انگشتان یک دست است  که صدای کمتری نسبت به سایر انگشت ها تولید می کند. در این حالت انگشت شصت به محکمی از روی انگشت وسط کشیده می ‌شود.

نچ!

ایرانی ها برای گفتن نه اصلا به خود زحمت نمی دهند. بسیاری از مواقع به جای گفتن این کلمه یک بخشی ابروهای خود را بالا می اندازند و اینجوری اصلا خسته نمی شوند. بعضی مواقع نیز می گویند نچ! که آن هم همین معنی را می دهد. شیوه دیگر برای بیان کردن اعلام مخالفت ترکیبی از بالا انداختن ابروها و گفتن نچ است. البته اگر دقیق تر نگاه کنیم با این شیوه ها ممکن است زحمت بیشتری به خود بدهیم اما نه قاطعانه تری گفتیم و این مفاهیمی هستند که گردشگران خارجی را حسابی گیج می کنند.

اضافه کردن خیار به سبد میوه

صرف میوه بخشی از زندگی است و بر طبق سنت های فرهنگی ایران سبد میوه جای مخصوص به خود را روی میز ها دارد. اغلب برای پذیرایی از مهمان ها قبل یا بعد از چای یک سبد بزرگ میوه تعارف می شود. در حالی که در بیشتر کشورها خیار میوه حساب نمی شود اما در جامیوه ای ما خیار عضوی ثابت است به خصوص که امروزه در همه فصل ها خیار یافت می شود. بقیه محتویات سبد میوه هم بستگی به فصل دارد.

سور دادن

سور دادن آن ها در جمعی رسمی مانند اداره ممکن است خارجی ها را حسابی شگفت زده کند. اما در سنت های فرهنگی ایرانی محل است از نوش جان کردن یک شیرینی خوشمزه به خصوص همراه با چای صرف نظر کنند. معمولا وقتی اتفاق خوبی مانند ازدواج، بچه دار شدن، خرید خانه و … برای کسی می افتد از او می خواهند به آن ها سور بدهد، هرچه قدر هم تلاش کند احتمالا در آخر مجبور می شود شیرینی را بخرد.

والدین کودکان خود را مامان و بابا صدا می زنند

معمولا در همه دنیا بچه ها والدین خود را مامان و بابا صدا می زنند. اما در ایران چیز عجیبی نیز که عکس این اتفاق بیفتد. در جمع خانوادگی زیاد می شنویم که مثلا کسی بگوید، مامان جان بیا اینجا! و این مورد از سنت های فرهنگی ایران می تواند سایرین را حسابی متعجب کند. نکته این جا است مسئله برای عمه، عمو، خاله و دایی هم صدق می کند.

قابل نداره

قبول کردن پول برای خدماتی که به کسی ارائه کرده اید جا افتاده ترین رسم در سراسر جهان است. اما در سنت های فرهنگی ایران  عیب و زشت می دانند که فورا شخص پول را بپذیرد و ابتدا از گرفتن آن خود داری می کند و این کار همیشه با جمله قابل نداره! همراه است. عادتی که ممکن است برای گردشگران خارجی کمی آزار دهنده باشد.

پرسیدن درباره هزینه ها

در ایران پرسیدن سوالات خصوصی درباره درآمد مساله بدی نیست و خیلی راحت از شما می پرسند حقوقتان چقدر است؟ برای خرید این شی خاص چقدر هزینه کردید یا برای رفتن به این سفر چقدر هزینه کردید! دقت داشته باشید که اگرچه در سنت های فرهنگی ایران این مورد کاملا جا افتاده است اما برای خارجی ها پذیرفته نیست و ممکن است موجب آزرده خاطر شدن آن ها شود. بنابر این از پرسیدن سوالات درباره هزینه ها و مسائل شخصی اجتناب کنید.

جشن گرفتن مناسبت ها در شب قبل

سورپرایز جشن تولد معمولا شب تولد (یک شب قبل) انجام می شود و برای غربی ها خیلی عجیب است. این به خاطر این نیست که دوستانتان تاریخ تولد شما را فراموش کرده اند بلکه رسمی قدیمی است که تولد و سالگرد ها و سایر مناسبت ها شب قبل جشن گرفته می شود. البته به جز این ممکن است این جشن ها به خاطر تعطیلات حتی به چند روز قبل موکول شود.

پشت کردن به دیگران

هیچ وقت در هیچ شرایطی نباید پشت به کسی نشست و اگر هم ناچار شدیم در ابتدا عذرخواهی می کنیم یکی دیگر از عادت ها و سنت های فرهنگی ایران است که ممکن است موجب تعجب گردشگران شود. حتی کسی که می خواهد رانندگی کند و یا روی صندلی جلو اتومبیل نشسته است برمی گردد و از سرنشینان عذرخواهی می کند و معمولا آن ها هم جواب می دهند که ایرادی نداره، راحت باشید یا گل پشت و رو نداره! که البته ادامه بحث معمولا به تعارف کشیده می شود که آن هم بخشی دیگر از عادات فرهنگی ایرانیان است.

کاوان چرخست 

فرهنگ چیست

ین علم و تکنولوژی و تبعات آن، با فرهنگ، تفاوت وجود دارد؛ اینها دو مقوله جداگانه اند. اگر چه خود علم هم جزو شاخه های فرهنگ است، اما فرهنگ به معنای خاص برای یک ملت، عبارت از ذهنیات، اندیشه ها، ایمان ها، باورها، سنت ها، آداب و ذخیره های فکری و ذهنی است که از این جهات، ما نه فقط از دنیای پیشرفته در علم و تکنولوژی، عقب نیستیم، بلکه در بسیاری از جهات، از آنها جلوتر هم هستیم. البته نمی خواهیم مبالغه، اغراق گویی و مطلق گویی کنیم؛ گر چه در یک چیزهایی از همین شاخه های فرهنگ، خارجی ها و عمدتا اروپایی ها، از ما جلوتر هستند.1

بخش عمده فرهنگ، همان عقاید و اخلاقیات یک فرد یا یک جامعه است. رفتارهای جامعه هم که جزو فرهنگ عمومی و فرهنگ یک ملت است، برخاسته از همان عقاید است. در واقع، عقاید یا اخلاقیات، رفتارهای انسان را شکل می دهند و به وجود می آورند.

خلقیات اجتماعی، رفتارهای اجتماعی را به وجود می آورند. بنابراین، درست است که مقوله فرهنگ در موارد زیادی شامل رفتارها هم می شود، اما اساس و ریشه فرهنگ، عبارت است از عقیده، برداشت و تلقی هر انسانی از واقعیات و حقایق عالم و نیز خلقیات فردی و خلقیات اجتماعی و ملی.

بنده چند نمونه از خلقیات اجتماعی و ملی را که برای یک ملت تعیین کننده است، در این جا عرض می کنم. مثلاً عزم و اراده، غرور ملی، احساس توانایی، احساس قدرت بر اقدام و عمل و سازندگی، انضباط، نشاط، همکاری و مشارکت. اگر فرض کنیم ملتی همراه با ایمان و عقیده ای که دارد، این اخلاقیات را هم دارا باشد، خواهیم دید که چقدر در رسیدن به اهداف و آرمان هایش، به او کمک خواهد کرد. بنابراین، به نظر ما، مقوله فرهنگ از نظر تأثیرش در آینده یک ملت و یک کشور، با هیچ چیز دیگری قابل مقایسه نیست؛ اهمیت مقوله فرهنگ از این جاست.2

من فرهنگ کشور را در سه عرصه مهم و عام مشاهده می کنم:

اول در عرصه تصمیم های کلان کشور است؛ یعنی فرهنگ به عنوان جهت دهنده به تصمیم های کلان کشور، حتّی تصمیم های اقتصادی، سیاسی، مدیریتی و یا در تولید، نقش دارد. وقتی ما می خواهیم ساختمان بسازیم و شهرسازی کنیم، در واقع، با این کار، داریم فرهنگی را ترویج یا تولید می کنیم یا اشاعه می دهیم. وقتی تولید اقتصادی هم می کنیم، در واقع، داریم از این طریق، فرهنگی را تولید می کنیم؛ اشاعه می دهیم یا اجرا می کنیم. اگر در سیاست خارجی، مذاکره ای می کنیم و تصمیمی می گیریم، عیناً همین معنا وجود دارد.

بنابراین، فرهنگ، مثل روحی است که در کالبد همه فعالیت های گوناگون کلان کشوری، حضور و جریان دارد. فرهنگی که باید در تولید، خدمات، ساختمان سازی، کشاورزی، صنعت، سیاست خارجی و تصمیمات امنیتی، رعایت شود و حدود را معین و جهت را مشخص کند، چیست؟ این باید در این جا معین شود. بنابراین، فرهنگ، جهت دهنده به تصمیم های کلان کشور است؛ این در واقع، اهمیت و بناگذاشتنِ یک مبنای فرهنگی را در این جا به ما نشان می دهد.

دوم به عنوان شکل دهنده به ذهن و رفتار عمومی جامعه است. حرکت جامعه، بر اساس فرهنگ آن جامعه است. اندیشیدن و تصمیم گیری جامعه، بر اساس فرهنگی است که بر ذهن آن حاکم است. دولت و دستگاه حکومت، نمی تواند از این واقعیتِ مهم، خود را کنار نگه دارد. وقتی مردم در خانواده، ازدواج، کسب، لباس پوشیدن، حرف زدن و تعامل اجتماعی شان، در واقع دارند با یک فرهنگ حرکت می کنند - بنده پیش از انقلاب در سخنرانی هایم مثال می زدم و می گفتم فرهنگ مثل توری است که ماهی ها بدون این که خودشان بدانند، در داخل این تور، دارند حرکت می کنند و به سمتی هدایت می شوند - دولت و مجموعه حکومت، نمی تواند خود را از این موضوع برکنار بدارد و بگوید بالاخره فرهنگی وجود دارد و مردم به چیزی فکر می کنند؛ نه، ما مسئولیت داریم این فرهنگ را بشناسیم؛ اگر ناصواب است، آن را تصحیح کنیم؛ اگر ضعیف است، آن را تقویت کنیم؛ اگر در آن نفوذی هست، دست نفوذی را قطع کنیم. بنابراین، فرهنگ به عنوان شکل دهنده به ذهن و رفتار عمومی جامعه هم یکی از میدان های اساسی است.

چیزهایی که در فرهنگ عمومی ما ضعیف است، یا جایش کم است، یا به قول آقایان، احتیاج به دُز بالاتری دارد، کدام است؟

یکی از آنها انضباط است. جامعه ما، به انضباط، نهایت نیاز را دارد.

دیگری اعتماد به نفس ملی و اعتزاز ملی است؛ یعنی احساس عزت کردن از این که من اهل ایرانم. به قول سهراب سپهری، «اهل کاشانم، روزگارم بد نیست»؛ این، افتخار است. یا در جای دیگر می گوید: «من مسلمانم». اعتزاز به ایرانی بودن؛ ما به این نیاز داریم. البته این با ملی گرایی ناقص - همان ناسیونالیسم منفی مطرودی که ما همیشه آن را رد می کردیم - نباید اشتباه شود. این، ناسیونالیسم مثبت است. این، ملی گرایی، به معنای خوب قضیه است. ما به این احتیاج داریم.

مورد بعدی، قانون پذیری است؛ به هم تنه نزدن؛ از هم جلو نیفتادن؛ حق همدیگر را برنداشتن؛ توی جیب همدیگر دست نکردن. اینها قانون است و ما در جامعه، اینها را لازم داریم.

موضوع دیگر، غیرت ملی است. اگر ببینیم کسی دارد به نحوی از انحا، به مرزهای فرهنگی یا دینی یا جغرافیایی یا ملی ما تعرض می کند یا فکر تعرض دارد، باید خون ما به جوش بیاید و غیرت ما تحریک شود.

مقوله بعدی، تدین و دین باوری است؛ دین باوری، با همان معنای عام خودش. من به دانشجویان هم این نکته را گفتم که هر کس شب بیست و یکم، قرآن سرش گرفت و «بک یا الله» گفت، از نظر من، او همان دانشجویی است که من می گویم متدین و خدایی و مسلمان و حزب اللهی است؛ کاری ندارم از کدام حزب و جناح و تشکیلات است. ما باید همه را به این طرف بکشانیم که شب بیست و یکم ماه رمضان، احساس کنند دلشان به سمت مسجد و قرآن می کشد. این حالت، برای کشور ما، خیلی لازم است.

موارد دیگر، فرهنگ ازدواج، فرهنگ رانندگی، فرهنگ خانواده، فرهنگ اداره و فرهنگ لباس است. بنده با مُد، خیلی موافقم و جزء آدم هایی هستم که به مُد گرایش دارم؛ اما مُدی که از داخل جوشیده باشد؛ چون مُد، یعنی ابتکار و نوآوری؛ نه چیزی که از بیرون بیاید. مُد آرایش مو و لباس و حرف زدن ما، همه اش دارد از بیرون می آید.

الگوی مصرف وسائل زندگی، مهم است؛ فرش و پرده و چراغمان چه طوری باشد؟ اینها را نمی شود ندیده گرفت. اگر کسی توی بحر این کارها برود، می بیند چقدر سرمایه و فکر و همت و هنر، صرف اینها می شود که گاهی بسیاری از آنها بیهوده است. بالاخره جایی باید موضع خود را درباره اینها معین کند؛ حتّی اگر بگوید من الان وقت ندارم و اولویتم تعیین لباس ملی نیست؛ خیلی خوب، معلوم بشود که ما تا پنج سال یا ده سال، این اولویت را نداریم و می خواهیم آن را کنار بگذاریم؛ اما بالاخره این انبار مجموعه فرهنگی، [باید] صاحبی داشته باشد. این هم فرهنگ در عرصه دوم است.

عرصه سوم فرهنگ، سیاست های کلان آموزشی و علمی دستگاه های موظف دولت است؛ یعنی آموزش و پرورش، آموزش عالی و بهداشت و درمان. دستگاه های موظف دولت، بالاخره باید سیاست های کلان آموزشی و علمی شان را از مرکزی بگیرند. درست است که آموزش و پرورش خودش یک مجمع مشورتی دارد، ولی او کار دیگری می کند و نزدیک به اجراست و اما این، دورتر از اجراست؛ کلان تر و وسیع تر نگاه می کند.3

1. بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار عالمان و روحانیون تبریز، 5/5/1372.

2. بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی، 19/9/1379.

3. بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی، 26/9/1381.
کاوان چرخست